Tầm nhìn mới cho “đô thị di sản sống”

Giữ hồn di sản, động lực phát triển du lịch bền vững

Ngày 12-1-2012, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 78/QĐ-TTg về phê duyệt Quy hoạch đầu tư tổng thể bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị Di sản văn hóa thế giới đô thị cổ Hội An gắn với phát triển đô thị và du lịch, giai đoạn 2012-2025. Hơn một thập kỷ triển khai, quy hoạch tạo chuyển biến toàn diện trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị đô thị cổ Hội An.

Hệ thống di tích được trùng tu, nhiều công trình thoát khỏi nguy cơ xuống cấp. Di sản văn hóa phi vật thể được bảo tồn và phát huy, góp phần giữ gìn hồn cốt văn hóa Hội An. Hạ tầng kỹ thuật, cảnh quan, môi trường từng bước được nâng cấp, cải thiện. Cộng đồng địa phương được nâng cao nhận thức và vai trò trong việc bảo tồn di sản.

Đô thị cổ Hội An là di tích cấp quốc gia đặc biệt, có 27 di tích cấp quốc gia, 50 di tích cấp tỉnh và 19 di tích dự kiến đưa vào danh mục giai đoạn 2024–2029. Bên cạnh di sản vật thể, công tác phát triển và bảo tồn di sản phi vật thể cũng được chú trọng với 8 di sản được ghi vào danh mục quốc gia.

Hội An là một trong những điểm đến văn hóa – sinh thái hàng đầu châu Á. Theo thống kê, giai đoạn 2012 đến tháng 6-2025, Hội An “gặt hái” 81 danh hiệu du lịch do các tổ chức uy tín quốc tế và trong nước bình chọn. Cũng trong giai đoạn này, có 17,38 triệu lượt khách mua vé tham quan khu di sản, doanh thu hơn 1.900 tỷ đồng, ngành du lịch – dịch vụ chiếm trên 65% GRDP của thành phố Hội An (cũ).

Những con số, danh hiệu đạt được không chỉ là thành tích mà còn là minh chứng cho một chiến lược đúng đắn, lấy văn hóa làm nền tảng, lấy con người làm trung tâm và lấy di sản làm nguồn lực phát triển.

PGS.TS Nguyễn Thị Thu Phương, Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam đánh giá, hệ thống di sản văn hóa vật thể, phi vật thể và không gian sống tại Hội An đã được tái cấu trúc trong mối tương tác giữa truyền thống và hiện đại.

“Quy hoạch đã đảm bảo mục tiêu kép: vừa giữ gìn cấu trúc đô thị cổ độc đáo, vừa nâng cao chất lượng đời sống của cư dân thông qua phát triển du lịch, dịch vụ và công nghiệp văn hóa”, bà Nguyễn Thị Thu Phương nhấn mạnh.

Theo các chuyên gia, Hội An là điển hình xuất sắc ở Việt Nam và khu vực châu Á trong lĩnh vực bảo tồn di sản. Với cách tiếp cận tổng thể, gắn kết chặt chẽ giữa gìn giữ và phát huy giá trị di sản, Hội An không chỉ bảo toàn được “hồn cốt” phố cổ mà còn biến di sản thành động lực phát triển kinh tế bền vững.  

Tầm nhìn kỷ nguyên mới

Năm 2025 là thời điểm kết thúc niên hạn của Quy hoạch đầu tư tổng thể bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị Di sản văn hóa thế giới Đô thị cổ Hội An. Thời điểm để nhìn lại chặng đường đã qua và xác lập tầm nhìn mới phù hợp với bối cảnh phát triển hiện nay.

Tiến sĩ Hoàng Hồng Hiệp, Viện Khoa học xã hội vùng Trung Bộ và Tây Nguyên nhìn nhận, bước sang giai đoạn mới, trong thể chế mới, Hội An không còn là đô thị di sản thống nhất về mặt hành chính. Thành phố Hội An được chia thành 3 phường mới là Hội An, Hội An Đông, Hội An Tây và xã Tân Hiệp, thuộc thành phố Đà Nẵng.

Mô hình quản lý di sản Hội An hiện theo hướng giao Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Thế giới Hội An quản lý khu đô thị cổ di sản. Các xã, phường chịu trách nhiệm quản lý các di sản văn hóa – lịch sử khác. Điều này đặt ra những thách thức mang tính bước ngoặt trong công tác quản lý di sản, nhất là mô hình vận hành. Nếu như trước đây, Hội An là một chỉnh thể thống nhất về không gian quản lý hành chính, thuận lợi cho bảo tồn di sản và phát triển du lịch, thì nay, sự chia tách tạo ra nguy cơ tiềm ẩn đối với tính toàn vẹn của không gian di sản, vốn là cơ sở để UNESCO và cộng đồng quốc tế công nhận Hội An như một “đô thị di sản sống”.

Tiến sĩ Hoàng Hồng Hiệp khuyến nghị thành phố Đà Nẵng thành lập Ban Quản lý các di sản văn hóa Hội An, có tư cách pháp nhân và thẩm quyền điều phối bắt buộc về mặt chuyên môn trên toàn không gian di sản Hội An. Thiết chế này sẽ đóng vai trò “một cửa” về quản lý và phát huy di sản trên các phương diện quy hoạch, bảo tồn, khai thác du lịch.

Bà Phạm Thị Thanh Hường – Văn phòng Đại diện UNESCO tại Việt Nam đề xuất thành phố Đà Nẵng cần xem xét dành cho Hội An một nghị quyết riêng về bảo tồn và phát triển đô thị di sản. Làm rõ việc tăng cường sự tự chủ và mô hình quản trị thích ứng của đơn vị trực tiếp quản lý di sản. Đồng thời, thúc đẩy các mô hình du lịch bền vững, công bằng, tôn trọng vai trò của chủ thể trong văn hóa cộng đồng.

Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hoàng Đạo Cương khuyến nghị, Đà Nẵng nghiên cứu xây dựng quy hoạch tổng thể Đô thị cổ Hội An cho giai đoạn tiếp theo. Phải kế thừa thành tựu hơn 20 năm từ khi UNESCO công nhận Đô thị cổ Hội An là Di sản văn hóa thế giới. Bám trục phát triển “sinh thái – văn hóa – du lịch”, cập nhật các xu hướng và khuyến nghị mới của UNESCO, quy định của Luật di sản văn hóa, hướng tới phát triển bền vững, hiện đại và thích ứng trong kỷ nguyên số.

“Trong bối cảnh mới với sự vận hành của chính quyền địa phương 2 cấp và định hướng phát triển của Đà Nẵng, nhiều cơ hội mở ra để nâng tầm công tác bảo tồn. Song vẫn cần kiên định nguyên tắc lấy văn hóa di sản làm trọng tâm, không đánh đổi di sản vì mục tiêu kinh tế. Đảm bảo tính toàn vẹn trong chỉnh thể không gian Hội An và vai trò chủ thể của cộng đồng", Thứ trưởng Hoàng Đạo Cương nhấn mạnh.

ĐÌNH NGUYÊN