Cuộc kháng chiến chống liên quân Pháp - Tây Ban Nha tại Đà Nẵng những ngày đầu

* Đôi nét về các điểm phòng thủ

Các nghiên cứu về phòng thủ ở Đà Nẵng thường nhấn mạnh các thành Điện Hải, An Hải tuy vậy trong tổng thể, ở đây có cả một hệ thống phòng thủ liên hoàn từ có tính đến tính đối xứng, đối ứng, liên kết giữa các điểm. Các điểm phòng thủ tại cửa biển Đà Nẵng tiêu biểu gồm tấn Đà Nẵng, tấn Cu Đê, thành Điện Hải, thành An Hải (chế ngự lối vào cửa sông Hàn). Bên cạnh đó có đài phong hỏa, pháo đài Định Hải, pháo đài Phòng Hải, 7 bảo Trấn Dương và tuyến phòng thủ Hải Vân. Mỗi vị trí đều có những chức năng riêng và cũng có tính tương trợ, thông tin khi cần. Tiêu biểu trong các vị trí thì Hải Vân quan được xây dựng trên núi Hải Vân vừa là điểm đóng, mở con đường Huế - Hàn, vừa là điểm quan sát từ trên cao xuống Đà Nẵng.

Một số ý kiến vẫn nghĩ “Hải Vân độc đạo” nhưng kỳ thực, để qua được Hải Vân, vào thời Nguyễn có ít nhất là 3 con đường gồm Hải Vân quan như chúng ta thường thấy, Hải Sơn quan và một con đường nhỏ khác được đề cập trong sách Hòa Vang huyện chí. Thậm chí, trong Châu bản triều Nguyễn còn cho biết những người dân đốn củi có đường đi riêng, chính họ đã chỉ cho quan quân triều Nguyễn con đường này để mở đường mới phòng khi đường chính Hải Vân bị nghẽn. Sau khi cuộc chiến diễn ra, việc đóng, mở các con đường qua Hải Vân cũng được quan tâm thực hiện thường xuyên. Xem qua các châu bản sau:

Châu bản ngày 06 tháng 11 năm Tự Đức 12 (1859): Viện Cơ mật mật tư: Nay nhận được tư văn của quý chức trình bày đã tìm được một con đường nhỏ ở cửa Hải Vân. Nghĩ nên để cho Thị vệ Hồ Văn Hiển đốc xuất binh dân mở đường để chuẩn bị cho việc thông tin tức ở cửa ải. Bản viện đã xét rõ tiến trình. Kính vâng Châu phê: Lập tức cho họ khảo xét lại con đường xa hay gần, công trình khó hay dễ. Mật tư: Hùng Nhuệ doanh Thống chế sung Đề đốc quân vụ Nguyễn tuân theo thi hành.

Châu bản ngày 06 tháng 11 năm Tự Đức 12 (1859): Đại thần Viện Cơ mật mật tư: Bốn mặt cửa Hải Vân nếu còn có đường nhỏ nào có thể thông lên cửa ải thì mật tư lệnh cho Nguyễn Trọng Thao, Nguyễn Sơn dùng gỗ, đá, gai góc để lấp đi, chỉ để con đường chính mà thôi. Tuân theo mật tư, phàm có con đường nhỏ nào khác có thể thông lên cửa ải tuỳ địa thế tìm cách lấp đi. Nên dưỡng sức cho biền binh để liệu kế tiến đánh.

* Một số thông tin về chiến trận tại Đà Nẵng

Các tài liệu chính sử triều Nguyễn chép khá ngắn về thời điểm bắt đầu chiến sự tại Đà Nẵng. Ví như Đại Nam Thực lục cho biết: “Chiến thuyền của Tây dương vào cửa biển Đà Nẵng (thuộc tỉnh Quảng Nam) bắn phá các pháo đài, các đồn bảo. Việc ấy đến tai vua, vua sai Tổng đốc Nam - Ngãi là Trần Hoằng gọi biền binh mãn ban (2.070) của tỉnh ấy để phòng sai phái. Lại sai quyền Chưởng dinh Hổ oai là Đào Trí đi nhanh đến cùng với Án sát là Lê Văn Phổ để giữ thành, Bố chính là Thân Văn Nhiếp, hội đồng với Trần Hoằng đánh dẹp và chống giữ”.

Thực ra, tình hình thực tế được quân triều Nguyễn từ ải Hải Vân đã cấp báo thường xuyên. Thử xem một số báo cáo sau để nhận thấy vai trò quan trọng của Hải Vân quan trọng trong việc cấp báo tình hình từ cửa biển Đà Nẵng. Châu bản ngày 9 tháng 1 năm Tự Đức thứ 10 (03/02/1857), Bộ Binh tâu rằng hôm nay tiếp tin từ Phạm Điền, đóng dài ngày ở ải Hải Vân trình rằng giờ Thân ngày mồng 8 nghe thấy 5 tiếng pháo bắn ở vùng tấn Đà Nẵng. Lúc đó sương mù ở biển mênh mang nên khó nhận ở thành đài bắn ra hay là thuyền Tây bắn ra. Năm ngày sau, ngày 14.1 năm Tự Đức thứ 10 (08/02/1857), Bộ Binh cho biết nhận được báo cáo của ải Hải Vân cho biết hai chiếc tàu Tây đều đã chạy đi. Châu bản ngày 3 tháng 8 năm Tự Đức 10 (20/9/1857), Bộ Binh tâu rằng nhận được báo cáo ở cửa ải Hải Vân, trình rằng: Có 3 chiếc thuyền Đa Sách đến bỏ neo ở vũng Trà Sơn. Xin đem nguyên tờ bẩm bày trình lên. Vua Tự Đức phê: “Lập tức tư cho tỉnh ấy phải có sự đề phòng trước, tùy theo mà giải quyết công việc. Chớ để sai lầm như lần trước mà phải chịu tội”.

Một số trang Châu bản triều Nguyễn báo cáo về cuộc tấn công của Liên quân Pháp - Tây Ban Nha vào Đà Nẵng năm 1858. Tư liệu LTC

Các châu bản sau đây nói về thời điểm liên quân Pháp - Tây Ban Nha kéo quân vào Đà Nẵng, chính thức nổ súng xâm lược Việt Nam:

Châu bản ngày 24 tháng 07 năm Tự Đức 11 (Dương lịch là ngày 01/9/1858): Bộ Binh tâu rằng nhận được tờ bẩm của Phạm Điền (người phụ trách phòng giữ tại cửa ải Hải Vân lúc này) gửi về bằng ngựa trình rằng: Giờ Dậu ngày 23 (tức ngày 31/8/1858) thấy 12 chiếc thuyền nhiều buồm và tàu chạy máy vào vịnh Trà Sơn nhưng không bắn súng.

Nhận thông tin này, vua Tự Đức lập tức phê vào báo cáo: “Phi tư ngay cho bọn Trần Hoằng điều động thêm binh lính ban hạ ra sức phòng giữ và đem ngay tình hình tâu về”.

Cũng trong ngày 24 tháng 07 (01/9/1858) bộ Binh có một số tâu trình sau:

- Đã sức cho các thành, pháo đài, đồn canh phòng nghiêm cẩn và xin phái 2 tên thông ngôn đến thẳng đó hỏi rõ đầu đuôi rồi tiếp tục đệ trình. Bộ thần xét thấy sáng sớm nay viên trú phòng tại ải Hải Vân nói thấy có thuyền buồm cùng các tàu máy gồm 12 chiếc. Nay tập tấu đó chỉ nói có tàu máy mà không đề cập tới các thuyền nhiều buồm và cờ hiệu như thế nào nên khó nhận định là tàu nước nào. Việc trình bày chưa được rõ ràng, ngoài ra việc sẽ phái chọn 2 tên thông ngôn cùng việc trình bày chưa rõ, sẽ do bộ thần tư hỏi lại.

- Ngày hôm nay vâng phụng dụ phê chuẩn phái ra 1 viên quản cơ sung hiệp quản vệ 1 doanh Tuyển Phong là Nguyễn Hứa, phụ trách đem binh lính đương ban của 3 vệ 1, 2, 3 đến ải Hải Vân và tấn Đà Nẵng để đóng giữ. Bộ thần theo lệ (phái) thần Trần Tiến Thành đến các vệ kiểm tra quân số, vũ khí và gấp rút lên đường. Khắc 8 canh đầu ngày hôm nay đã lên đường.

- Nay căn cứ tấn Hải Vân báo về việc tàu Tây đến. Trừ việc đã tuân theo lời Châu phê, phi tư cho tỉnh đó tuân theo thực hiện. Bộ thần thiết nghĩ các thuyền tàu đó đến nhiều như vậy tưởng không phải không có duyên cớ quả đúng như lời Châu phê. Nay xin cần dự liệu trước, phái binh lính tại Kinh đến trấn áp để gây thanh thế và tra có binh lính tại ban có vệ 3 Tuyển Phong gồm trên 400 tên, xin phái viên được phái đi sung làm Hiệp quản vệ Nhất doanh Tuyển Phong năm ngoái trấn áp là Nguyễn Hứa, đem (các vệ đó) đến (Đà Nẵng). Lại chọn lấy 50 pháo thủ của doanh thần cơ trong đó 40 tên phân phái đến phụ giữ các đồn luỹ, pháo đài ở Đà Nẵng, và 10 tên đóng giữ tại cửa ải Hải Vân. Châu phê: Làm lại phiêu.

Tuy nhiên, tình hình lúc này đã rất gấp, ngay thời điểm đó tại Đà Nẵng, liên quân Pháp - Tây Ban Nha đã khai hỏa tấn công vào hệ thống phòng thủ tại đây, trước tiên là các căn cứ khu vực Sơn Trà và pháo đài An Hải: “Ngày hôm nay thấy các thuyền nhiều buồm và tàu chạy máy vào vịnh Trà Sơn, ngày hôm qua giờ tỵ đã bắn pháo liên tiếp vào các đồn 1, 2, 3, 4 và pháo đài An Hải. Các đồn và pháo đài cũng bắn trả lại khói bụi mịt mờ. Cũng giờ đó lại thấy thêm 1 chiếc tàu chạy máy đến vịnh đó”. Châu bản ngày 24 tháng 7 năm Tự Đức 11 (01/9/1858).

Ngày hôm sau, Liên quân tiếp tục tấn công Điện Hải: Bộ Binh tâu: Nay nhận được bẩm báo của Phạm Điền đóng giữ tại cửa ải Hải Vân nói rằng: Giờ Thìn ngày hôm nay thấy 6 chiếc tàu đến trước đây tiến gần đến pháo đài Điện Hải và bắn liên tiếp vào trong pháo đài. Bên trong pháo đài cũng bắn trả, khói lửa mù mịt. Châu điểm. Châu bản ngày 25 tháng 07 năm Tự Đức 11 (02/9/1858).

Bộ Binh phúc trình việc bố trí phòng giữ xứ Cu Đê: Xét thấy xứ đó là đường qua lại quan trọng nhưng mà trong thì đã có cửa ải Hải Vân, ngoài lại có 2 thành Điện Hải và An Hải thì nơi đó cũng là đường qua lại bình thường. Duy vừa rồi căn cứ tấn Đà Nẵng báo rằng: Tình hình nếu như vạn nhất 2 thành Điện Hải và An Hải có làm sao thì nơi đó sợ sẽ có trở ngại. Bộ thần đã từng nói với Hữu quân Lê Đình Lý rằng nơi đó cần xem xét tính toán điều 30, 50 tên lính đóng giữ để tránh không xảy ra điều quan ngại. Viên đó cũng cho là như vậy. Vì vậy nghĩ nên do viên đó theo đó để đóng giữ cho ổn thoả. Châu điểm. Châu bản ngày 25 tháng 7 năm Tự Đức 11 (02/9/1858).

Ngày 27/7 năm Tự Đức 11 (04/9/1858), Bộ Binh trình 2 báo cáo:

- Bộ Binh phúc trình nhận được báo cáo của Lê Đình Lý tâu rằng: Đã phái 200 binh lính của các đồn cùng chọn ra 4 viên suất đội giao cho Nguyễn Ân nhận chỉ huy đem đến phòng ngự tại cửa ải Hải Vân. Lại phái 300 binh lính của 5 vệ cùng phái chọn 6 viên suất đội giao cho Nguyễn Thăng phụ trách đem đến phòng giữ tại Đà Nẵng.

- Nay nhận được tư văn của tỉnh thần Quảng Nam là bọn Thân Văn Nhiếp trình rằng: Ngày 24 nhận được phi tư của Trần Hoằng nói bọn giặc Tây bắn phá các thành, pháo đài, đồn luỹ, binh lính tan tác. Các viên đó đã sức đem các thuyền chiến theo các đường sông có thể thông với tỉnh thành để đánh chìm thuyền xuống và cho chặt tre gỗ chặn lấp và lệnh cho các tổng lý tuyển hương dũng để chi viện, vậy xin ban sắc nhanh chóng phái vệ 1 và 2 binh lính tại Kinh đến trấn giữ tỉnh đó và tư cho các tỉnh trở vào Nam chuẩn bị phòng bị trước. Bộ thần xét các điều tập tấu trình bày, xin cung nghĩ phụng chỉ: Trong tập tấu trình bày việc trù liệu các khoản trong đó có khoản hương binh sai phái không thật đắc lực hơn nữa lại chìm thuyền lấp đường khẩn cấp như vậy làm sao người ta không hay biết? Duy có điều bọn ngươi có trách nhiệm giữ đất nên đã đề phòng trước, vậy truyền miễn điều tra sâu. Còn như việc phái lính Kinh thì đã có chỉ đến các nơi gần điều động binh lính hạ ban có quê quán thuộc tỉnh đó và đã phái các viên quản suất đắc lực tại Kinh đến. Những ngày tới sẽ đến nơi cũng đủ để sai phái, không cần phái thêm, vậy truyền chỉ cho bọn Thân Văn Nhiếp các ngươi cần phải nhanh chóng tập hợp đầy đủ binh lính hết lòng phòng giữ. Châu điểm.

Trên đây là những báo cáo thể hiện sự phản ứng liên tục của quan quân triều Nguyễn ngay thời điểm Pháp - Tây Ban Nha tấn công vào Đà Nẵng. Tất nhiên là liên tiếp sau đó, tình hình chiến sự tại đây có nhiều chuyển biến phức tạp. Những sự kiện liên quan phản ánh trong thực lục cũng tương đối rõ, ở đây chúng tôi xin cung cấp thêm một số báo cáo đương thời:

- Châu bản ngày 03 tháng 10 năm Tự Đức 11 (08/11/1858): Bộ Binh mật tư: Giờ Thìn ngày hôm trước, thám tử báo về rằng 2 chiếc thuyền ván của Tây, 1 chiếc vào chợ Hàn, 1 chiếc vào địa phận xã Nại Hiên. Các quan địa phương đã cử ngay biền binh tới đánh giữ. Đến giờ Ngọ thấy các biền binh này về đồn trình rõ, khi đến xứ đó đã thấy bọn Tây đi rồi. Lần lượt theo các trình báo cho biết thuyền của Tây hay bất thường vào địa phận của Hà Thân và chợ Hàn thì quân ta nên sai trước 1, 2 đội chọn nơi mai phục thường xuyên mới chặn đánh được, bọn Tây kia trở tay không kịp mới dễ giết chúng. Như gần đây quân thứ Thị Yên bí mật cử Quản cơ Nguyễn Văn Tiến mang quân tới Thị Yên mai phục, sau đó bọn Tây lên bờ, số phục binh này đồng loạt nổi dậy đâm giết được nhiều tên. Có lẽ do mai phục trước nên mới giết được chúng. Nếu đợi thám tử báo mới cử binh thì khó kịp. Việc này trước đây đã vâng mệnh tư báo, nay vẫn chưa làm được cho thoả đáng, so với việc quân thứ Thị Yên lập mưu trước thật có kém. Vậy, vâng mệnh tư cho biết và mong làm cho thoả đáng.

- Châu bản ngày 04 tháng 10 năm Tự Đức 11 (09/11/1858), Bộ Binh tâu: Nay nhận được 1 tư văn của quân thứ Hoà Vang, 1 bẩm văn của cửa quan Hải Vân, xin dâng trình. Vâng xét viên Trường trú cửa quan Hải Vân cho biết thuyền ấy hiện đỗ lại 19 chiếc, hôm qua báo rằng 1 chiếc thuyền hơi nước đã ra khơi, nay lại báo đến thêm 2 chiếc, cộng là 20 chiếc. Lại xét hôm qua vâng châu phê: Về khoản 19 chiếc thuyền đã tư hỏi quân thứ chưa và đã có phúc đáp chưa. Khoản này ngày 28 tháng trước bộ thần đã gửi tờ tư cho quân thứ này cử người thám thính rồi phúc trình, nhưng bấy nay chưa nhận được phúc trình, xin để bộ thần tiếp tục tư cho quân thứ đó. Châu điểm.

- Châu bản ngày 26 tháng 10 năm Tự Đức 12 (20/11/1859): Trương Đăng Quế phụng Thượng dụ: Ngày 24 tháng này (tức 18/11/1859), thuyền quân Pháp vụt kéo đến pháo đài Định Hải và đồn Chân Sảng. Quân địch chia nhau bắn bừa vào đồn. Quân đồn trú của ta bỏ chạy tan tác khiến quân giặc lên bờ chiếm giữ được pháo đài. Hiện tại, đường quan lộ không đi lại được. Cho lấy Tuần phủ Hưng Yên Nguyễn Trọng Thao, thăng làm Thống chế doanh Hùng nhuệ chỉ huy cả hai vệ quân Tuyển Phong mới phiên chế, gồm có một viên Quản vệ, 6 viên Suất đội và 300 quân sĩ với đầy đủ binh khí tinh nhuệ, trước hết kéo đến vùng các đồn đó tìm cách tấn công tiêu diệt đồng thời lại báo cho đồn Câu Đê tùy tình hình phối hợp tấn công khiến cho quan quân Pháp bị phá tan không còn tên nào sống sót. Khi đường ấy đã sạch giặc, cần tra xét rõ những quan chức binh sĩ nào ở các đồn ấy để thất thủ tâu trình chờ chỉ. Còn như các tướng sĩ từ Nguyễn Trọng Thao đến quân sĩ đều được hậu thưởng.

- Châu bản ngày 27 tháng 10 năm Tự Đức 12 (21/11/1859). Viện Cơ mật phụng mật dụ: Nay căn cứ bản tâu của Khâm sai Phan Thanh Giản và quân thứ Quảng Nam Nguyễn Tri Phương báo việc: Đồn Chân Sảng cùng pháo đài Định Hải bị thất thủ. Ngày trước đã phái Hùng nhuệ Thống chế Nguyễn Trọng Thao đem quân đến đó tìm cơ hội tấn công. Nay phái Nguyễn Hiên hoặc một viên Quản vệ có tài cùng Trần Đình Túc đem khoảng bốn, năm đội biền binh nhanh chóng đến đồn Câu Đê phòng bị chặt chẽ. Đồng thời thường xuyên quấy nhiễu, chúng ắt hoang mang, không lâu không đánh nó cũng phải tự rút lui. Chính là phép không đánh mà hoá đánh vậy. Châu phê: Xuất phát ngay, nhưng cẩn mật hơn.

Liên quan đến việc đường Hải Vân bị tắc, có 2 châu bản đề cập như sau:

- Châu bản ngày 02 tháng 11 năm Tự Đức 12 (25/11/1859): Trương Đăng Quế phụng Thượng dụ: Từ khi quân Pháp chiếm đồn Chân Sảng, đường quan lộ cách trở không thông. Nay, muốn chiếm giữ con đường mới ắt phải theo bến nguồn Câu Đê qua các xã Quan Nam, Đà Sơn. Thế mà Quan Nam ở miền Thượng du hết sức quan yếu, muốn thông con đường ấy tất phải giữ miền này. Lệnh cho quân thứ lập tức tuân theo dụ trước, phái một viên có tài cùng Trần Đình Túc nhanh chóng đem theo quân tinh nhuệ đến hai đồn Câu Đê, Hoá Ô xét kỹ hình thế, nếu có thể giữ thì tăng cường tu sửa cho được hoàn toàn vững chắc để đề phòng xâm lấn. Lại đến vùng Quan Nam chọn địa thế đặt một, hai đồn luỹ phái quân đặt pháo phòng bị nghiêm ngặt. Nhưng lưu bọn Trần Đình Túc ở lại Câu Đê, Hóa Ô bàn mưu tấn công tiêu diệt bọn giặc ở Chân Sảng. Lại sức các viên quan huyện ở các nơi đó tuỳ địa thế khai thông con đường ấy để tiện thông báo. Châu điểm.

- Châu bản ngày 5 tháng 11 năm Tự Đức 12 (28/11/1859). Đề đốc quân vụ Nguyễn, tư trình: Nay căn cứ Tam đẳng thị vệ Nguyễn Đức Quyên bẩm rằng, có do thám được 3 tên dân người phủ Thừa Thiên bọn Hoàng Văn Xuân hiện ở ấp Sơn Lĩnh đều nói, bọn chúng nguyên trước ở núi Hải Vân lấy củi sinh sống. Trước đây thấy núi bên phải của Hải Vân có 1 con đường nhỏ qua Liên Sơn đi xuống dưới xứ Liên Chiểu, xuống đến Cu Đê. Hành trình so với con đường cũ Nam Chân có khác nhau. Hiện nay có 1 đoạn bị lấp. Nay nếu như khai phá khi cần hành quân. Còn nếu tàu giặc Tây đậu gần ven biển có dụng tâm dòm ngó thì phía ngoài có núi rừng chắn nên đại bác không thể bắn đến đường đó. Thiểm chức xét thấy đúng sự thực, nghĩ nên do Thị vệ Hồ Văn Hiển cùng 15 dân, lính do bọn chúng dẫn đến con đường đó chặt cây mở lại con đường đó để khi quan báo tới đồn Cu Đê cho được gần tiện. Vậy xin mật trình quan đại thần Viện Cơ mật xem xét.

* Một vài nhận xét

Qua dẫn các thông tin trên có thể nhận thấy tư liệu Châu bản triều Nguyễn phản ánh về cuộc chiến kháng chiến của quan quân triều Nguyễn và nhân dân Quảng Nam chống lại liên quân Pháp - Tây Ban Nha khá phong phú. Một số thông tin cụ thể, khách quan, đáng tin cậy và có thể bổ sung thêm thông tin khi nghiên cứu về sự kiện lịch sử đặc biệt này. 

Qua thông tin được nêu cho thấy thái độ tích cực của quan quân triều Nguyễn trong giai đoạn đầu đánh Pháp - Tây Ban Nha. Bên cạnh đó là tinh thần đồng lòng góp sức của nhân dân Quảng Nam lúc bấy giờ cũng góp phần vào những thành công cho công cuộc tổ chức kháng chiến.

Thông tin từ Châu bản cũng cho thấy khu vực nam Hải Vân rất đặc biệt. Trước tiên tại đây có các căn cứ phòng thủ quan trọng dưới triều Nguyễn. Tại đây cũng có con đường quan lộ giữ vai trò quan trọng trong giao thông giữa Kinh đô với Đà Nẵng. Một thực tế là, khi Đà Nẵng hữu sự, việc phát huy giá trị phòng thủ lại không phải từ các “điểm nhấn” phòng thủ mà trái lại, những cứ điểm phía Nam Hải Vân, từ Cu Đê đến Hải Vân quan mới được nhắc đến nhiều. Một phần, đây cũng là nơi điểm cao, là lá chắn tự nhiên, là điểm quan sát thế trận của triều Nguyễn nên buộc triều Nguyễn phải cố sức phòng thủ.  Điều quan trọng đây cũng là mục tiêu mà liên quân Pháp - Tây Ban Nha cần vượt qua để mở đường đến Huế nhưng điều đó đã không thể trở thành hiện thực.

TS. LÊ TIẾN CÔNG

Giám đốc Nhà trưng bày Hoàng Sa